Sungur Adının Etimolojisi ve Türk Dünyasında Geçtiği Yerler

İran'daki Sungur'un haritadaki yeri

Doğu Türkistan'da Sungarya'nın haritadaki yeri kızıl renktedir

Sungur adı Oğuzların Bozok koluna bağlı Kayı boyu ile Üçok koluna bağlı Bayındır boyunun remizi (işareti) olan bugün akdoğan adı ile bilinen av kuşundan geldiği ve bundan dolayı Türklerde erkek adı olarak kullanıldığı söylenir. Sungur Adı dünyanın bir çok yerinde gerek ad gerekse yer olarak geçmektedir. Bunlar arasında İran'ın batı sınırlarına yakın Kirmanşah şehrinin, 70 km kuzey doğusunda Türklerin yaşadığı Sungur adlı bir şehir vardır. İran'daki bu Türk şehri olan Sungur şehrinin nüfusu yüzbine yakındır. Sungur Türklerinin dili olan Sungur Türkçesi ise Azerbaycan Türkçesine benzer. Sungur Türkleri soğuk yerine "soğuh, sovuk" , ileri yerine "irelu", demektedirler, ayrıca "geynemağ", ervad (arvad-kadın), çörey (ekmek), gulah (kulak), bulak (kaynak, pınar), aba (anne), gardaş (kardeş) v.b. Rusya Federasyonu içinde Türklerin yoğun olarak yaşadığı Sterlitamak ilçesine 21 km mesafede Sungur köyü vardır. Köy halkı yerli Türklerden olup Rus işgalinde direnmişler Müslüman olmayı bırakmamışlardır. Ruslar Sungur Türkleri ve dolaydaki Türkleri diğer Türklerden ayırmak ve bölmek için halk arasında bir adlandırma olarak kullanılan Tatar adını millet gibi kabul ettirerek bölmeye çalışmıştır. Tatar, Kırgız, Oğuz gibi adlandırmalar bir ulus adı olmayıp Türklerin kendi aralarında kullandığı soyadlarıdır. Bu yerleşim yeri aynı zamanda Kazakistan'a da yakındır. İtil (veya İdil, Atıl, Edil, Rusçası Volga) akarsuyu boylarına yakın bazı yer adlarına bakınca Sungur köy adları göze çarpar. Ayrıca Tataristan Türk Cumhuriyeti ve Samara bölgesinde küçük bir akarsuyun adı da Sungur akarsuyudur^[2]. Eski yazma tarihler olan silsilenamelerde Osmanlı Devletinin kurucusu Osman Bey'in amcalarından birinin adı Sungur Tigin'dir. Niğde'de 1335 yılında Sungur Bey tarafından yaptırılmış olan Sungur Bey camii ve türbesi bulunmaktadır. Yine Niğde'de Emir-ül ümera Seyfeddin Sungur Ağa tarafından 1335 yılında yaptırılan Sungurbey Kütüphanesi bulunmakta olup günümüzde Niğde İl Halk Kütüphanesi olarak adlandırılmıştır. Niğde'de Sungurbey Mahallesi de vardır. Çorum'un ilçelerinden birisi de Sungurlu'dur. Van'ın Çaldıran ilçesine bağlı bir yerleşim yeri, Muğla'nın Göktepe bucağına bağlı bir yerleşim yeri, Hatay'ın Kışlak bucağına bağlı bir yerleşim yeri "Sungur" olarak geçmektedir. Sungur adı Kaşgarlı Mahmud'un Arap Dünyasına Türk dili öğretmek için Arapça yazmış olduğu Divanı Lügati Türk adlı yazma eserde Oğuz boylarında uran (arma, sembol, simge) olarak kullanılmıştır. Codeks Cumanicus (Kuman/Kıpçak Türkçesi'nde tarihi bir kitap) adlı eserde Sungur kelimesi, yırtıcı kuşların adı olup aynı zamanda kişi adı olarak geçmektedir. Sungur sözü anlam olarak şöyle bilinmektedir.Doğangiller (falconidae) ailesinden bir yırtıcı kuş türü, akdoğan. Soğukkanlı, sakin kimse anlamında bir kişi adı. Türkiyedeki yerli bazı ağızlarda kurbağa yumurtası anlamına gelir. Doğan türü kuşlar içinde Ak Sungur adlı kuşu Azerbaycan Türkçesinde "şunkar", Kazak Türkçesinde ise "Ak Sunkar" olarak bilinir. Kartal, doğan, atmaca gibi yırtıcı kuşların ve alttürlerinin tamamı Eski Türk kültüründe önemli bir yere sahiptir. Sungur veya Sonkur ya da Şunkar veya Şumkar bu kuşlar arasında yer almaktadır. Türk Dil Kurumu Tarama Sözlüğü'nde sungur kelimesinin Osmanlı literatür kaynaklarına göre karşılığı olarak sunkur, sungar, suknur kelimelerini görmekteyiz ki akdoğan kuşu manasında kullanılmıştır. Osmanlı literatürüne göre sungur kelimesi şöyle geçer.

Kaptı könülü(gönülü) közleri(gözleri) kurtulmadı andan

Sunkur سنقر nite ki sayda da kökteki(gökteki) oharı (14.asır. Kadı Burhaneddin)

Hüma bulan nider Sunkur سنقور ve şahin

Şehinşah ile bir olmaya elkin (14.asır. Işk.)

Sungur-ı سنغر aşiyanı manadır

Zülcenaheyn-i şir ve inşadır. (17-18.asır. Sabit)

Osmanlı dönemi önemli sözlüklerinden Kamus-ı Türki'de سنقر Asıl Sunkur lafz-ı Türki'dir. Fars (İran) dilinde Şunkar dedikleri akdoğana denir ki umumen Sunkur صونقور tabir ederler, Türkistan'a aittir. Anınla (onunla) salatin sayd ederler. (18-19 yüzyıl. Kam.I-904). ^[3]

Osmanlı tahrir defterleri kayıtlarına göre Bozok bölgesine gelip yerleşmiş bir Orta Asya Türk topluluğu (bazı kaynaklarda yanlışlıkla Moğol zannedilir) da Cungar toplumudur. Türkistan ile Çin arasında Türk soylu halkların yaşadığı Cungarya denilen bir yer mevcuttur. Oradan Moğol istilaları sonucu asırlar süren bir yolculuktan sonra geldikleri anlaşılmaktadır. Sungarya veya (Jungaria, Cungarya, Zungarya; Moğolca: Зүүнгар, Züüngar; ; Uygurca: جۇڭغار , jungghar, җуңғар ; Çince: 准噶尔 veya 準噶爾, Zhǔngáěr; Rusça: Джунгария, Dzhungariya), Çin'nin kuzeybatısında Doğu Türkistan'nda yer alan ve kuzey taraftan Moğolistan'a kadar uzanan yaklaşık 777.000 km²'lik bir bölgenin adıdır. Bu bölgeye Eski Türk dilinde Yarış Ovası'da denir (Tonyukuk Yazıtı doğu cephesindeki 3. satırda Yarış ovası Y¹R¹S/Ş Y¹ZYD¹` şeklinde geçmektedir.).